Haakakai o Koeeiti me Koeenui – Légende de Petite-anguille et de Grande-anguille - Fatu Iva

Haakakaiìa e Sarah Vaki, fānautia Tetuanui Peters, me Léonie Kamia, fānautia Kohueinui Mautoo

I Hanavave te noho o Koeeiti, i òto o te vai Vaieenui i Taiva. He koee tāfai no te ati o Tiu, atià à me i te kaavai o Omoa. I tītahi â, u maìmaì hua Koeeiti nei e hee haaâvei me Koeenui i te fenua o Taipivai.  Ua hei te â, ua hee. Ua hee īa tihe i to he kaavai o Taipivai, fiti i uta, u âvei me Koeenui.

U kāòha atu, kāòha mai no te koa o te ava aòè âua e âvei nei. O Koeeiti he koee kōivi. O Koeenui he toa. A nonoho nei i to âua teàteào. I muì iho, enā titiò Koeenui. Peàu Koeeiti :
- E aha te mea piàu oo ! Te mea ana ! E aha ta òe kai ?

U haahua Koeenui :

- E aha te kaikai i òto o tēnei kaavai ! He koà ! Oia nei ta ù kai, he koà ! Aia à ta òe ! E aha ta òe ?

- Maìmaì òe e ìte e aha ta ù ?

- E, e, maìmaì au e ìte !

- Auē, ia ìte oti òe, e maìmaì òe e fiti ma hope o ù. Ai ana à.

Eīa titiò hua Koeeiti nei. Pupuhi te kekaa o te faa me i Vaieenui. No te mea, vii pu teâ vai i te faakuà, oia hoì te kekaa.

Te rāvaì me i Ahau,

Te taretare me i Komoei,

Te pītate me i Vainamu.

Oia à te kaikai a tēnei Koeeiti. Te honina o hua Koeenui nei, takanini, e hoa, te upoo. Kōhoà nui īa, maìmaì nui īa e fiti anamai i Fatu Iva, e hano e ài i tēnei tau kaikai kekaa oo. A tahi a ìte i te tūtae kekaa oo, eō te mea ana… E aha e meitaì ia ù e ìte i tenā tau mea kekaa ?

- Ia òe, te mea e maìmaì òe e fiti tāua i Fatuiva, a pei…

U haahei i te â, u fifiti nā koee. À, à, à, titihe ana mai i òto o te kaavai Hanavave i Oputu. Tihe i èià, u teàteào. U peàu Koeeiti :

- Eō, e tu ù hoa, meitaì aè oti e fiti òe i mua ! A fiti òe ma mua, no te mea, e avai aa te ava mea ìna fāiti. E ìi hoì to ù no te pahu atu ia òe. A fiti òe i mua, tēia e koàna ia ù i te toko atu, i te tuàki ia òe, ia mau òe.

Peàu Koeenui :

- E, e, e, umoì ! Umoì ! A fiti òe i mua. Te mea ana ! Aê e haa òe e maìmaì i te àve ia ù io to òe taha.

- Eō, meitaì aè o òe to mua, tēia, ia mau òe, na ù te pahu atu ma hope !

Tohe atu tohe mai, tohe atu tohe mai… e, e, e, ua fati Koeeiti, ua fiti Koeeiti…. Ma hope ana mai Koeenui…

Haanīvaìvaì ma òto o hua kaavai e, e, naò anatu te koee. Tihe io tēnei vahi, o nā motu keâ keîkeî. Ua naò Koeeiti i mua. Ua tihe Koeenui io hua mou motu keâ.

E, mai neke Koeenui, mai haaneue, mau katikati meitaì Koeenui i vāvena o hua mou keâ. Aê hemokaa hakaùa. Te peàu hoì, he koee keî oko, keî oko tenā. Mai à, ua uu Koeeiti ma àò, hapai, aê tihekaa. Mau aneiho Koeenui io hua vahi nei o Meiauii. Ua ìte Koeenui enā īa a mate.

U peàu Koeeiti :

- E tu ù hoa e, te fiti mai o tāua no te tiòhi i tu ù vahi tēia e kai òe i tēnei tau kaikai kekaa… I tēnei, ua mau òe, pēhea à ? I înā oti òe e mate ai…

 U peàu Koeenui :

- Pēhea à ? Kāòha tu ù hoa.

Pēhea à, ua pii te vai ma uta, meìni, ua tahe ma no he fenua, tahe ma òto o te tau faè i tai, i Hanavave. Kiiete te poì, e aha òa tēnei ? Fiti te tau ènata i uta. Ìte mai, e aha ? Kaùoo tēnei koee i òto o te kaavai. U hano âtou e ùumi i hua koee. Te peàu e fā poo i te kaòtiòtina i hua koee. Te peàu kaùoo nui, mau te vai, tahe te vai ma to he tau faè. Te upoo, tuua na te ati o Evaeva me i Hanahouua. Te inoa o tēnei taha i mau nei te Koeenui o Meiauii.

E vaù ènata i te pāteà i tēnei upoo, i àia e to Evaeva. Te pāona i te àitia, u haìtia to īa ôvae i ùna o te meàe i Hanahouua, e â tapu nui. I èià te vaina i hua ôvae. Nā poo i vāvena, ua tuua i te ati o Moota. Te fā o te poo i te ati o Hanamoohe. Aê ìtetia e aha ua ài te ati o Tiu i tēnei koee. Atii te teào no Koeenui, taoa e to Fatu Iva, i Hanavave. No te hūtia o te vai i fiti ai te tau ènata no te ùumi i hua koee… I mate ai hua Koeenui nei, àia e to Fatu Iva, e, ua vai te umu i Taipivai…

E aha à, a hee nei, a hee nei, ua peê to Taipivai.

E vai nei tītahi ènata o Houtu te inoa. Me ta īa mano tāfaia me i te momotina tihe i te keîtina… Te keîtina o te mano, ia hoe tēnei ènata, na īa e ài paotū te ià i koàna. E…, ia māòna te mano, aê he ià hakaùa. Enā peàu te mano i te fatu :

- Oìoì, i hea tāua ? 

U haahua te fatu :

- Io teâ vahi.

Oìoì aè, ua tihe te mano io te vahi i haaheitia. Ua tihe te fatu, hī i te ià. Ia koàna te ià, ua ài te mano i hua ià nei e… pao ònaòna. Ua fiti Houtu io te faè, înaì koè. Na ai e tāfai i te huaafaè, te vehine me te tama ? Na te tau teina o Houtu. E hoa, ua kōhumuhumu te tau teina, me i te vehine te peê. Mai à, mai à, tihe i tītahi â, u peàu te mano ia Houtu :

- Eō, i hea tāua oìoì ?

U peàu Houtu :

- I te kēkē o Tahaoa.

Oìoì aè, u tihe te mano i te kēkē o Tahaoa, aê he mea Houtu.

- Eō, i hea òa Houtu ?

Eìa Houtu, èetia atu i tītahi kēkē. Ua fiti hua mano vii Fatu Iva e, e, e… te tihena i tītahi kēkē, ua ìte ia Houtu. Ua ìte me īa Houtu i hua mano. Enā veò i te ià i no he taa, hakaìte i te mano. Ûû te upoo o te mano, u haatena te mano, tā te veò, huì te veò i te kēkē o Houtu, ua hee. Tēia heetina o hua mano, e tahi tuu i to he vai i Taipivai.

       Io tēnei vai hōhonu, te peàu i èià te vahi kaukauna o te tau tōìki. A èka nei hua mano i èià, i teia â, ua naò tēia tōìki. E tēia â, ua naò tītahi tōìki. Ua ìte te tau ènana motua.  U peàu :

- Eō, e aha òa tēnei mea, i hea te naò o tēnei tōìki ?

       Enā haanana te mataèinaa o Taipivai io hua vahi, e, e, e, ìte ana mai hua mano e ài nei i te tau tōìki. Putuputu âtou, no te maakau e ùumi i hua mano, ua pao te tōìki i te kai.  Enā motu i te vehie, e tahi âtapu i te motuna. Keì i te ùa, haapei i te keâ no te umu, hana i te ùpeà. Te ùpeà àvea io te taha kahikahi oo o te vai. Te umu hanatia ma ùna toitoi o te vahi nohona o hua mano. Tahu i te umu i teâ â, patua te keâ i òto, haapūkiki te keâ. A tahi a pehi i òto o te vai, pehi, pehi… tihe i te pupuhitina o te vai. I èe ai te mano, te èetia atu, ua àna i to he ùpeà i tai. Te koànatia, ùmia, àia e to Taipivai… Ua koè te àiê a Fatuiva. Me îâ, ua ài to Fatu Iva i ta âtou koee, ua ài âtou i te mano a Houtu me i Fatu Iva. Ua hukea te umu.

RARI O KOÈEITI ME KOÈENUI

     Topatahi te metani no mua o Vaii

     Ua ìò Koeenui me i Hakahaa

     Ia Koeeiti me i Fatuiva ruu     

     Pēhea te peàò ia Vaitukouaehi

     Mau à i Nuuhiva

     Te ùa tenā o hua Koeenui

     Iò hua koee tāfaia e Tiu me i Taiva

     Te kohe puru me i Natahu

     Te ài a Koeeiti rahi

     Te rāvaì me i Ahau

     Te taretare me i Komoei

     Te pitate me i Vainamu

     (Te faa paa me i Taiva)

     Te ài kanahau tēnei mānini oo rui

     A te Koeeiti te haapaona

     Hua tafitifau tohuì o Vairuruutu

     Peheke i te kohe uupu, kohe utiutie

     Koherouru

     Mai rerahu motururuuhe

     Moturuu

     Marurii marurii

     Te hiti o hua koee te i te ririi

     Hue ere tatiri vererei hekuru

     Pehipehi atu ai te vai

     Tahetahe riirii

     Vurute verurei kohue

     Vere kohuru

     Ua ìò te mano a Houtu taoa i Nuuhiva

     Mea huè umu no hua Koeenui

     Pehia e ôtou

     E mea u paòpaò te tino

     Te humu i te muì o Potate

     Ua ui Akahee ia Tuiveta me i Papanui

     Ua mate Umee

     Veòa e Taipinui a vaù me i vai a huìhuì

     Tanua i Maputu

     To ài hee atu, hee anatu.

© Te Haè tuhuka èo ènana - Académie marquisienne – Âvea/novembre 2020